Een beschouwing van het gedachtegoed van Pim Fortuyn

 Een beschouwing van het gedachtegoed van Pim Fortuyn

Op sociaaleconomisch gebied ben ik het oneens met wijlen Pim Fortuyn. En ik leerde dat nu pas, nu ik zijn boek De verweesde samenleving gelezen heb. Hij komt met twee oplossingen die mij als dramatische ideeën voorkomen: hij wilde de bijstand afschaffen en hij wilde de vaste dienstverbanden openbreken en vervangen voor tijdelijke contracten. Dat laatste hebben we gedaan, met flexcontracten tot gevolg die werknemers zoveel minder zekerheden opleveren. Zij kunnen geen hypotheek meer krijgen, en het heeft honderdduizenden werkende armen opgeleverd. Steeds minder mensen kunnen maandelijks rondkomen, juist door die flexcontracten en nulurencontracten. Mensen hebben behoefte aan zekerheid en een vast inkomen. Die tijdelijke dienstverbanden bereiken het tegenovergestelde. Het afschaffen van de bijstand leidt simpelweg gewoon tot meer mensen aan de bedelstaf, in een maatschappij die almaar duurder wordt, hoe je het ook wend of keert. Bovendien, zien wij nu met de kennis achteraf, anno 2024, is de werkloosheid historisch laag en staat op 3,7%. Geen echt hoge last voor de rijksbegroting dus, die bijstand. Fortuyn wilde de bijstand vervangen voor een recht op werk. Maar dat recht hebben we al en wordt aldus geformuleerd door de Partij van de Arbeid. De VVD kiest ervoor werken als plicht te stellen en zegt: wie kan werken moet werken. De PvdA gaat net als Fortuyn van het uitgangspunt uit dat arbeid adelt en zegt dat werken mensen helpt aan zelfvertrouwen, zingeving, een netwerk en sociale contacten. Dat moet geen verplichting zijn maar iets wat je iedereen gunt, een recht dus. Fortuyn wilde het vangnet weghalen, wat tot gevolg zou hebben dat mensen angstig zouden worden en denken: als ik mijn baan kwijtraak moet ik linea recta naar de voedselbank. Dus wat betreft sociaaleconomische oplossingen waren we bij Fortuyn niet aan het goede adres.

Wel stem ik in met zijn ideeën over het landbouwbeleid, hoewel hij daarover niet schrijft in De verweesde samenleving. Fortuyn ziet het wel voor zich om naar een toekomst te gaan waarin we meer een vegetarisch dieet gaan gebruiken. Als rechtgeaarde dierenvriend en vegetariër is hij niet te spreken over hoe wij in Nederland met dieren omgaan. Je ziet het al aan hoe sommige mensen met hun honden omgaan, zegt hij, laat staan met boerderijdieren. De bio-industrie, het gevolg van schaalvergroting en een verslaving van mensen aan vlees, is een schandvlek in onze samenleving. De ontwikkeling van kweekvlees leek hem daarom ook wel wat: geen dierenleed komt daaraan te pas en misschien wel net zo lekker. Verder vond hij dat we de globalisering moesten tegengaan door meer te gaan produceren voor de lokale markt.

Dan natuurlijk het vraagstuk wat het meest gezien kan worden als de erfenis van Pim Fortuyn: de culturele kwestie of de kwestie van onze identiteit. Zijn halve boek is een geweldig college over onze vaderlandse geschiedenis en onze wortels in wat hij noemt onze joods christelijke humanistische cultuur. Hij ziet een proces van een toenemende dreiging voor die cultuur. Er komen steeds meer mensen vanuit verre hoeken van de wereld, en met name een sterke andere cultuur als de islam lijkt onverzoenlijk met de onze. Fortuyn pleit voor de dialoog en in zijn boek De islamisering van onze cultuur laat hij een voorwoord doen door de imam Hazelhoef. Ik ben het echter niet eens met onze cultuur te typeren als joods christelijk humanistisch. Ik vind dat sinds meer dan een halve eeuw die cultuur veranderd is en aangevuld met de Surinaamse en islamitische cultuur. Ik zie een breder palet dus voor de typering van onze cultuur. Verder vind ik het joodse element hierin enige vraagtekens oproepen. Die wordt ineens onlegitiem toegevoegd als je het mij vraagt. Als je de joodse cultuur wilt opnemen in het palet van onze cultuur, dan vind ik dat daarin dan evengoed de oud-Griekse en animistische cultuur daar ook in zouden moeten worden opgenomen. Nederland is nou eenmaal veel beïnvloedt door de geschiedenis heen. De oude Grieken hebben ons het model voor de democratie gegeven en de filosofen aangeleverd. De filosofen bieden nog steeds een denkkader voor onze denkers hier ter lande. En het animisme (het geloof van de bezielde natuur) was de grootste religie ter wereld ooit en heeft als subcultuur altijd doorgeleefd. Tot slot vind ik het curieus dat Fortuyn bij het aanwijzen van het humanisme slechts twee filosofen noemt, namelijk Voltaire en Descartes, en Erasmus en Spinoza weglaat. Die horen er toch echt ook bij. Al met al een onvolledige typering geeft hij van onze eigen cultuur.

Er wordt thans in Nederland niet publiekelijk de dialoog gevoerd tussen goed geïntegreerde moslims en conservatieve of fundamentalistische moslims. Ook niet tussen progressieven en wat meer rechtsere (ex)moslims. Kritiek op de islam is moeilijk waarin wij de waarden van de democratische rechtstaat en onze joods christelijk humanistische cultuur kunnen verdedigen, en mogen wijzen op de elementen in islamitische culturen waarin vrouwen onderdrukt worden, homo’s niet geaccepteerd worden en ongelovigen gezien worden als een kwaad dat moet bestreden worden. Iran is een extreem voorbeeld waar conservatieve krachten aanwezig zijn en in de straten dood aan Israël, dood aan Amerika wordt gescandeerd. Die dialoog zouden we moeten voeren tussen hen die gevlucht zijn uit dergelijke regimes naar veiliger gronden zoals Nederland en die zich van hun oude cultuur hebben losgeworsteld, en met goed geïntegreerde moslims en moslima’s die hoofddoeken dragen en juist de mooie kant van de islamitische cultuur benadrukken. Juist in progressieve kringen is de hoofddoek een symbool geworden van inclusie in de multiculturele samenleving. De keerzijde, het ongemak dat daarin zit, die de gevluchten en onderdrukten van moslimculturen als geen ander kennen, mag niet worden benoemd.

In plaats daarvan hebben we een uiterst gepolariseerd debat in Nederland tussen cultureel progressieven en conservatieven, waarbij de ene groep als woke en extreemlinks wordt weggezet - er wordt een verbond tussen progressieven en de moslimgemeenschap gesuggereerd - en de andere groep wordt weggezet als racistisch, fascistisch en domrechts of extreemrechts. De kabinetten Rutte waren geen deel van de oplossing en Wilders geeft in sterke bewoordingen af op de islamieten en hun cultuur en brengt de polarisatie naar een next level, in zijn kielzog gevolgd door FvD en Ja21. Pim Fortuyn sprak over de noodzaak van het voeren van de dialoog met de moslimgemeenschap, waarin hij de normen en waarden van onze eigen cultuur wilde bestendigen en de integratie van minderheden in onze cultuur wilde bevorderen. Hij deed dat op een welomschreven en milde toon, terwijl zij die als zijn opvolgers van zijn gedachtegoed opereren dat in veel hardvochtiger toonaarden doen. We hebben in 2010 ook de kans gehad om Job Cohen als onze premier aan te stellen, een door en door fatsoenlijke en integere man die net als Fortuyn de dialoog wilde voeren met de moslimgemeenschap. Cohen zocht de verbinding en overleg met de minderheden. In de rechtse volksmond werd dat weggezet als Cohen de theedrinker en allochtonenknuffelaar. Dergelijke kwalificaties hebben een serieuze aangelegenheid in het belachelijke getrokken en als te soft geframed. Cohen mocht geen premier worden, Nederland eiste een hardere toon tegen onze medeburgers. Nou, die toon hebben we gekregen.

Nederland en de meeste Westeuropese landen zijn veranderd, of we dat nou leuk vinden of niet. Wij zijn een multiculturele en multi-etnische samenleving geworden, waarin de verschillende groepen vaak min of meer langs elkaar heen leven. Gematigde mensen van alle groepen leven vreedzaam samen, doen gewoon hun dagelijkse dingen, gaan naar hun werk, betalen belasting, en zorgen niet voor trammelant. In veruit de meeste gevallen gaat dat gewoon goed. Wij delen onze landen nu met een aanzienlijke hoeveelheid moslims vanuit de hele wereld, die hier in het geval van Turkse en Marokkaanse mede burgers inmiddels vaak geboren zijn, hier opgroeien, hun bruiden van hun voormalige moederlanden halen of vluchten uit moslimlanden en eenmaal hier hun gezin herenigen en hierheen halen.

Fortuyn zag met lede ogen aan dat onze eigen cultuur zeer te lijden had aan een intern wijdverbreid cultuurrelativisme wat onze cultuur min of meer weerloos maakt tegen nieuwe invloeden. Hij vergeleek de toestand van de Westeuropese culturen met de nadagen van het Romeinse Rijk. En we weten hoe dat is afgelopen. Dit laatste deed mij denken aan het boek van Oswald Spengler, De ondergang van het avondland. Zal onze maatschappij zich ontwikkelen tot een multicuturele en multi-etnische samenleving met overwegend westerse normen en waarden? Of blijft het een botsing der beschavingen die uit zal uitlopen op de ondergang van de Westerse beschaving?

Ik maak me wel eens zorgen na weer nieuwe berichten in de media over abject of crimineel gedrag, maar zal nooit hele bevolkingsgroepen over één kam scheren. Ik herinner mij er telkens aan dat in steden als Amersfoort of Arnhem tienduizenden moslims wonen en dat dat heel gemoedelijk gaat. Er gebeurt eigenlijk zelden wat. En dat is in de meeste gevallen zo in de middelgrote steden. De grootste problemen nemen plaats in de grote steden, Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Dat zijn dan ook wereldsteden met navenante wereldproblemen. Daar zijn achterstandswijken, probleemwijken, door ghettovorming, armoede, werkloosheid en achterstanden van de allochtone bevolking. Mijns inziens had Fortuyn goed gezien dat de beste oplossing hiervoor spreiding is door het land. In ghetto’s vindt geen verbetering plaats, ook niet als je tien jaar een uitstekende burgemeester hebt als Ahmed Aboutaleb. Toch zijn er zelden grootschalige rellen zoals we zien in Frankrijk bijvoorbeeld. De banlieues daar zijn toch een tikkeltje erger. Daarom geloof ik dat het in Nederland wel goed zal blijven gaan. Ik geloof wel in de vreedzame samenleving die we hier al lange tijd hebben. Misschien is onze cultuur toch sterker dan waar Fortuyn voor vreesde. De uitgangspunten die de overgrote meerderheid hier heeft: democratie, rechtspraak, vrije pers, vrije meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid van onderwijs, recht op demonstratie - ondanks de spanningen die er ook zijn - voorspel ik een vreedzaam samenleven, met respect voor de verschillen tussen verschillende culturen.

Laten we ons minder focussen op de excessen die de hypende media gretig brengen, de dialoog blijven opzoeken en minder rücksichtlos oordelen. Ja, de islam is een geheel andere cultuur, maar als de burgers die zij hier worden de taal goed spreken, goed onderwijs krijgen, gelijke kansen krijgen, de wet respecteren, en met elkaar in gesprek blijven, hier vreedzaam wonen en werken, dan kunnen we misschien de focus met zijn allen wat meer verleggen naar problemen die ons allen aangaan, zoals de opwarming van de aarde, de opkomst van fascisme, de-radicalisering van moslimfundamentalisten, en echte oorlogsdreiging vanuit Rusland.

Tot slot merkt Fortuyn terecht meer dan twintig jaar geleden al op dat het ons land, met onze elite voorop, aan een visie ontbreekt van waar we met de samenleving naartoe moeten. Terecht stelt Fortuyn vast dat we weliswaar met het welvaartsniveau tot ongekende hoogte zijn gestegen, maar dat het idee van de maakbaarheid van de samenleving heeft afgedaan. In bredere filosofische zin heeft het geloof in vooruitgang afgedaan. Na het ineenstorten van het communisme zou het einde van de geschiedenis zich hebben afgekondigd en zou de hele wereld het westen navolgen en hun maatschappijen omvormen tot liberale democratieën. Toen kwam nine eleven, het terrorisme, en de oorlogen in Afghanistan en Irak. Er bleek een nieuwe, onvoorziene, gecompliceerde werkelijkheid aan ons te verschijnen met nieuwe problemen. Zo breed trekt Fortuyn het niet in zijn boek, maar dit gaat gepaard met het eindigen van het vooruitgangsgeloof en het geloof in de maakbaarheid van de samenleving. Fortuyn geloofde wél in die maakbaarheid. En hij wilde maar al te graag die kar in Nederland trekken. Hij had kritiek op alle drie de grote partijen in het land, de PvdA, het CDA en de VVD. Zij hadden het allemaal laten gebeuren.

Dus wat nu? In een neoliberalistische samenleving met verregaand individualisme, technocratische en bureaucratische overheden schreeuwt de maatschappij om een nieuwe vergezicht. Een nieuwe visie. Waar moet het heen met ons allen? En wie zet de stip op de horizon? Was Fortuyn daarvoor de aangewezen persoon? Velen geloofden van wel. Hij heeft de kans echter niet gekregen zoals wij allen weten. Want 6 mei 2002 stuitte Pim Fortuyn op de kogel uit het wapen van Volkert van der Graaf. Maar met Fortuyn was wel een nieuwe politieke stroming geboren: het populisme. En dat geluid is sedertdien alleen maar sterker geworden.