Een beschouwing van het wappeuze denken

 Een beschouwing van het wappeuze denken

 

Hart van Nederland heeft een onderzoek gedaan waar uitkomt dat ongeveer de helft van de mensen in Nederland (51%) redeneert zonder toeval, oftewel overal eerder causale samenhang ziet tussen (ook ongerelateerde) dingen, wat in politiek opzicht vaak resulteert in het geloven in één of meerdere complotten. Ik was geschokt door dit aantal. Ik zal hieronder sociaal psycholoog Bastiaan Rutjens citeren en met hem instemmen dat het hoog tijd wordt een vak als (wetenschaps)filosofie op middelbare scholen in te voeren. En, voeg ik daar zelf aan toe, een vak mediawijsheid. Want als de helft van nieuwe generaties allemaal vroeger of later de wappeuze afslag nemen, dan zijn de rapen gaar voor onze parlementaire democratie.

Het complotdenken komt in de contemporaine geschiedenis met vlagen omhoog schieten. Zo heb ik zelf via een vriendengroep middenin zo’n golf gezeten die voortkwam uit de gebeurtenissen van 9/11. De Britse David Icke was toen de goeroe en de opper complotdenker. In Amerika hadden ze Alex Jones. David Icke had uit zijn research een compleet alternatieve westerse geschiedenis uitgedacht. Ons gebruikelijke onderwijs in landen als Groot-Brittannië en Nederland kon eigenlijk zo de prullenbak in. Geheime genootschappen en privé samenkomsten van slechts een paar invloedrijke individuen regeerden al eeuwen de hele wereld tot op de dag van vandaag. Door zijn research stuitte Icke op een goeroe in Afrika die hem de theorie bijbracht dat deze zogenoemde Illuminati eigenlijk bestaan uit shapeshiftende reptielen die een menselijke vorm aan kunnen nemen. George W. Bush en Tony Blair waren zulke kwaadaardige reptielen. David Icke heeft een flinke boekenplank vol geschreven en is iemand die overal een antwoord op heeft. Ook toen een Amerikaanse interviewer dat eens tegen hem zei had hij daar weer een antwoord op. Maar goed, ik houd mij liever aan de geschiedenis en de realiteit zoals de meeste mensen die kennen. Over geschiedenis gesproken…

In de tijd van de Verlichting in de achttiende eeuw werd er in Europa nagedacht over hoe wij de samenleving het beste konden vormgeven. Het feodale stelsel lag achter ons en wij waren ook wel klaar met vorsten met absolute macht - verlichte despoten of niet. Verschillende filosofen, zoals Thomas Hobbes, John Locke en Jean Jaques Rousseau kwamen met een stelsel dat wij leerden kennen als het Sociaal Contract. Daarin werden wij het eens dat om vreedzaam met elkaar te kunnen samenleven, en niet allemaal onze egoïstische belangetjes na te streven, wij uit vrije wil een overheid instellen die boven ons staat en de algemene wil van de bevolking uitvoert en beschermt. Kort gezegd komt het erop neer dat wij staatsburger worden door een stukje van onze aangeboren vrijheid in te leveren, in ruil voor het staatsburgerschap in een samenleving met iedereen waarbij de overheid de vrede en veiligheid waarborgt en de algemene wil van het volk vertegenwoordigt. Wij gaan eens in de zoveel tijd naar de stembus om voor de partij te stemmen die onze voorkeur heeft, maar leggen ons daarna neer bij de daaruit voortvloeiende regering die boven ons staat (en dus democratisch gekozen is). Wij hebben rechten en plichten en veel vrijheden, maar geen absolute vrijheid. Die gaven we op in ruil voor het staatsburgerschap. Het Sociaal Contract dus.

Forum voor Democratie aanhangers beweren dat we in een dictatuur leven. Iedere inperking van onze vrijheid, vaak nog tijdelijk ook, wordt als dictatoriaal bestempeld. Mijns inziens is het gevaar veel eerder dat als de democratie omver geworpen wordt, wat Gideon van Meijeren wil, dat we juist dan in een dictatuur terecht komen. Een extreem rechtse dictatuur zoals Forum dat voor zich ziet. Dit soort mensen lijken in Nederland te denken dat onze vrijheid absoluut moet zijn. En tevens dat vrijheid de allerhoogste of de enige waarde is. Maar veiligheid en solidariteit zijn ook belangrijke waardes, laten we dat niet vergeten. Die zijn niet ondergeschikt aan vrijheid. Solidariteit speelt een belangrijke rol in de corona pandemie, namelijk vaccineren om onszelf te beschermen, maar vooral ook degene met een zwakkere gezondheid. Ook zijn onze belasting- en verzekeringsstelsels hierop gebaseerd. Natuurlijk is vrijheid een groot goed. Mensen die in armoede leven of kansenongelijkheid aan den lijve ondervinden vechten dagelijks voor meer vrijheid. Maar dat wil niet zeggen dat wij bovengeschikt zijn aan onze overheid, die de wil van het volk vertegenwoordigt en wij zelf democratisch gekozen hebben. Soms moeten wij een beetje inschikken, zoals dat bijvoorbeeld nodig was en is in de corona pandemie met de lockdown’s en vaccinaties.

De corona pandemie was een uitzonderlijke crisis die om uitzonderlijke maatregelen vroeg. De regering is wijs geweest door een team van experts te raadplegen - Plato zou instemmend geknikt hebben - : het RIVM onder leiding van Jaap van Dissel. De premier heeft het volk toegesproken vanuit het torentje en ons verder goed op de hoogte gehouden via persconferenties. De lockdowns waren verantwoord. Ik behoor tot de meerderheid in dit land die vindt dat de overheid naar beste vermogen heeft gehandeld met de kennis die op dat moment voor handen was. Ook over het optreden van onze minister president in deze pandemie heb ik niets dan lof. De persconferenties hielden ons alert en gaven ons richtlijnen hoe te handelen. Ik heb vier prikken tegen corona gehad inmiddels, heb anderhalve meter afstand behouden, heb mondkapjes gedragen, heb mensenmenigtes ontweken, en ik heb tot op heden geen corona gehad.

Kwalijk vond en vind ik dat wetenschappers sinds de pandemie bedreigd worden, bijvoorbeeld wetenschappers van het RIVM. Wetenschappers komen met data dat voortvloeit uit empirisch onderzoek. Sommige burgers nemen blijkbaar data niet meer aan voor feiten. Heel extreem gezegd lijken zij te beweren dat wetenschap ook maar een mening is. Nee, dat is het dus niet. Niemand kan om empirisch uitgezochte data heen. De overheid beriep en beroept zich op empirische data. Het beleid dat de overheid maakt op basis van die data is iets anders dan de data an sich. Met het beleid kan je het oneens zijn. Maar niet met de data.

Het beleid van de overheid wordt verworpen met de kreten dat onze vrijheid wordt afgenomen en wij in een dictatuur leven. Dan nog moet je je er bij neerleggen. De wetenschap, ook in het klimaatdossier, wordt ook zwartgemaakt of verworpen bijvoorbeeld door te verwijzen naar belangenverstrengeling. Men verwijst naar waar de financiering van onderzoeken vandaan komt en doet dat dan af als niet onafhankelijk. En zo kunnen we doorgaan. Dit wantrouwen van de overheid en wantrouwen van empirische kennis wordt gebezigd door mensen die ergens in hun leven de “red pill” hebben genomen. Deze omschrijving, afkomstig uit de film The Matrix, gebruiken complotdenkers zelf ook graag: “Ik heb de “red pill” genomen en zie de wereld nu totaal anders”. Inderdaad zien zij de dingen dan precies honderdtachtig graden omgedraaid. Je gaat het pas zien als je het doorhebt, zeggen zij ook wel. Mensen die dus de wappeuze afslag hebben genomen. Voordat zij het doorhebben nemen ze één en vaak ook meerdere complottheorieën aan. En tegenwoordig wordt deze manier van denken in de Tweede Kamer gekanaliseerd en versterkt door de politieke partij Forum voor Democratie. En daar wordt het gevaarlijk voor onze democratie.

Ik ben van de week op Twitter een aantal dagen lang in gesprek geweest met een complotdenker en Forum voor Democratie aanhanger, en zij benadrukte keer op keer dat wat zij deed gewoon kritisch nadenken is. Inderdaad hoor je dat complotdenkers vaak zeggen: “ik ben een kritisch denker”. Maar vaak slingeren zij zelf de wildste complottheorieën de wereld in. Ze willen dus gezien worden als kritisch denker, maar passen dit kritisch denken niet toe op allerlei theorieën die ze van internet plukken en kritiekloos aannemen. Selectief kritisch zou je dus kunnen zeggen.

Hoe komt het dat mensen allerlei complottheorieën erop nahouden? Heel simpel gezegd: de wereld is te complex. Omdat de wereld zo complex is, en er vele ernstige, nare en gevaarlijke dingen gebeuren, willen mensen graag weg van de angst die dit oproept en grip op het leven krijgen. Bij grote ingrijpende gebeurtenissen, zoals 9/11 en de corona pandemie zoeken we naar antwoorden om met onze onzekerheid om te gaan. Dan hoef je op internet niet lang te zoeken naar iemand of een theorie die het allemaal heel simpel samenvat. En die simpelheid vinden mensen aantrekkelijk.

Op de website van de Universiteit van Amsterdam staat een interview gepubliceerd met de aan die universiteit werkende sociaal psycholoog Bastiaan Rutjens. Aan hem werd gevraagd: hoe ontstaan complotten? Rutjens: “Ten eerste is er de grote complexe gebeurtenis waarin meer factoren een rol spelen en er niet één duidelijke oorzaak is aan te wijzen of oplossing om herhaling te voorkomen. Hierdoor kunnen mensen angstig en onzeker worden en het gevoel krijgen de controle te verliezen. Dat gebeurde bij 9/11 en nu bij Covid19. Je wilt zo’n gebeurtenis in de toekomst graag kunnen voorspellen en voorkomen, terwijl de werkelijkheid weerbarstig is en zich moeilijk laat vangen in een simpel causaal schema. Een complottheorie doet dit wel, die maakt het voorspelbaar. Die presenteert bijvoorbeeld een sinistere samenzwering die aan de touwtjes trekt. Dan weet je wat je moet doen, namelijk die samenzwering vernietigen.”

Dit laatste is belangrijk, want blijkbaar willen mensen de samenzwering vernietigen. Maar als er in het landelijke parlement een politieke partij zit die herhaaldelijk spreekt over dat wij as we speak in een samenzwering zitten, en spreekt over het partijkartel, het cultuurmarxisme, spionnen op universiteiten, immuuntherapie in de samenleving, het behoud van de boreale samenleving, vraagtekens zetten bij het taboe op geweld door de bevolking, zinspelen op het volk dat moet optrekken naar de Tweede Kamer en daar blijven, et cetera, dan bestaat er het gevaar dat het gevolg van die politieke partij daar vroeg of laat gehoor aan gaat geven.

Samengevat: er zijn heel veel mensen die geneigd zijn tot complotdenken, en deze mensen hebben nu in de Tweede Kamer een politieke partij die ruimte en context geeft aan dit soort denken. Nu vraagt u zich misschien af: kunnen we mensen die de wappeuze afslag genomen hebben, weer terug brengen naar onze kant? In mijn persoonlijke leven ben ik daarin onsuccesvol geweest. Ook bij mijn recente gesprek op Twitter bleek dat wij geen centimeter dichter bij elkaar kwamen. De wetenschap weet best veel over complotdenkers, maar vrij weinig over hoe wij dit denken kunnen verminderen. Vakken in ons onderwijs toevoegen zoals wetenschapsfilosofie en mediawijsheid lijkt mij een goed idee. Maar voor de mensen die geen onderwijs meer (gaan) volgen? Daarover moeten wij nog maar eens goed nadenken. In ons aller belang.