In memoriam Frans de Waal (1948-2024)

 In memoriam Frans de Waal (1948-2024)

Het is toch bijna niet meer voor te stellen dat er vroeger filosofen waren die dieren als gevoelloze levende machines voorstelden? Wat wisten wij ongelofelijk weinig van dieren, nog geen twee eeuwen geleden. Het is te danken aan mensen als Frans de Waal (1948-2024) dat de wetenschap over ons begrip van dieren enorm is toegenomen. Het zijn voelende, lijdende, morele, emotionele en intelligente wezens. Eigenlijks net als ons dus. De Waal heeft zijn hele wetenschappelijke leven ingezet om ons hierover te informeren en heeft het daarbij geschopt tot een van Time magazines most influential people in the world.

In het boek De aap in ons laat de Waal vooral zien dat wijzelf ook mensapen zijn. Primaten. Wij hebben ontzettend veel gemeen met de chimpansee enerzijds en de bonobo anderzijds. De chimpansee is meestal vredelievend, maar kan ook agressief, manipulatief en machtsbelust zijn. De bonobo is van vrediger aard en lost spanningen op door seks met elkaar te hebben. Bij de apen worden allianties gevormd, wordt politiek bedreven, en zijn er families en rolverdelingen. In latere boeken legt de Waal nog meer overeenkomsten tussen ons en de mensapen uit, en blijkt uit zijn onderzoek, dat moraliteit geëvolueerd is door de tijd heen en ook al bij de mensaap aanwezig is. Dit is echter een punt van De Waal waar ik het niet mee eens ben. Waar komt onze moraal vandaan? Onze (en die van de dieren) moraal is niet geëvolueerd, die was er duizend jaar geleden net zo goed als dat die er nu is. Wij dieren hebben een besef van goed en kwaad. Wij weten dat er zoiets is als het Goede, al kunnen wij dat niet definiëren. Belangrijk voor de wetenschap is hier dat De Waal aantoont dat wij ook hierin niets verschillen van de andere dieren. In een later boek laat hij zien dat mensapen ook emotioneel behept zijn en in feite alle emoties hebben die mensen ook hebben. Van afgunst, jaloezie, verdriet, boosheid, blijdschap, walging, humor; er is geen verschil met ons mensen. Het lijkt er zelfs op dat alle dieren op aarde alle emoties hebben die mensen ook hebben. Denk maar aan olifanten of honden of katten die kunnen rouwen of depressief kunnen zijn. Maar dit vraagt nog veel meer onderzoek. Dat is wel ontzettend moeilijk, want hoe meten we allerlei dingen bij dieren? Of zoals de Waal in een van zijn laatste boeken vraagt: zijn wij slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?

Het korte antwoord is nee, dat zijn we niet. De Waal gaat in op alle aspecten van het begrip intelligentie: oplossingsgerichtheid, geheugen, begrip, zelfbewustzijn, taligheid, werktuiggebruik, groepsbewustzijn en ethiek. Het is een hele uitdaging om testen te ontwikkelen die toegerust zijn op de specifieke dieren. Als we testen ontwikkelen waar een mens het goed in zou doen, dan wil dat niet zeggen dat een aap, dolfijn of olifant daar ook goed op scoort. Zo zijn mensen bijvoorbeeld heel visueel ingesteld en andere dieren misschien meer gericht op reuk of gehoor. Zoals Einstein al zei: “if we judge a fish by its abillity to climb a tree, it will go around his whole life believing it’s stupid.”

We weten dus nog heel veel niet van de capaciteiten van veel afzonderlijke dieren. Maar mede dankzij Frans de Waal weten we dat er eigenlijk geen grote verschillen zijn tussen mensen en de andere dieren. Alle verschillen zijn gradueel. In sommige gevallen zijn wij evident de mindere van onze medediersoorten. Waarin blinkt de mens dan wel uit? Het is dus niet onze rede. Sommigen zeggen mensen kunnen vooruit plannen en dieren leven in het hier en nu. Ik ben eens bij mezelf nagegaan hoe fantastisch ons vermogen om te plannen is, en ik vind dat eerlijk gezegd nogal meevallen. Het is nu 18 maart, als iemand nu naar mij toe zou komen met de vraag ben jij vrij dinsdag over drie weken, dan zal ik hem het antwoord schuldig moeten blijven. Ik overzie mijn agenda echt geen drie weken vooruit. In de politiek zien we dit ook. Men stuit op problemen die voorkomen hadden kunnen worden, als er geen kortetermijn oplossingen waren toegepast die op langere termijn nieuwe problemen zouden opleveren. Tevens is het beleid altijd gebaseerd op een termijn tot aan de volgende verkiezingen en niet verder. Wij vinden het heel moeilijk om doelen te stellen (en te halen) voor de middellange termijn en verder.

De taligheid van de mens dan. Het lijkt inderdaad indrukwekkend ons vermogen tot taal. Er zijn mensen die tien of meer verschillende talen spreken. Toch verschilt dit vermogen enorm tussen individuen en is er in onze communicatie onderling ook veel ruis en miscommunicatie. Taal is toch vooral een middel tot communiceren en ja, dat doen andere dieren ook. Door lichaamstaal, geluiden te maken of te zingen, in allerlei toonaarden, in ontelbare variaties. Stokstaartjes kunnen onderling bijvoorbeeld moeiteloos de boodschap aan elkaar overbrengen van bijvoorbeeld: wees gerust, daar komt die blonde vrouw met de blauwe broek aan en die is niet gevaarlijk maar komt misschien eten brengen. Dus als we taal zien als communicatiemiddel, zien we dieren dit ook doen en soms ook beter dan ons.

Dat wij de touwtjes in handen hebben op grote delen van de aarde, komt vooral door ons vermogen samen te werken. Door samen te werken bouwen wij televisies, wolkenkrabbers en vliegtuigen. Dat is wel indrukwekkend. Maar die medaille heeft ook de keerzijde, dat wij net zo goed een bio-industrie optuigen en in stand houden, en tanks, bommen en massavernietigingswapens. Dus aan de ene kant indrukwekkend, aan de andere kant weerzinwekkend. Dit is waarom sommige biologen de mens eerder zien als de grootste plaag die de aarde teistert. In onze samenwerking blinken we dus weliswaar uit, maar maken er dan ook vaak weer een potje van. Onder andere ten koste van de andere dieren op de wereld. Zijn wij goede rentmeesters?

Hoe meer de wereld geleerd heeft van het werk van Frans de Waal, hoe meer wij weten dat wij geëvolueerde dieren zijn, en dat wij meer gemeen hebben met onze mede-planeetbewoners, dan wij eeuwenlang gedacht hebben. We zijn dieren onder de andere dieren. Met onze goede en wrede kanten. En, zei Frans de Waal er dan ook bij, aangezien het nu zo is dat de meeste dieren aan onze zorg zijn overgeleverd, brengt dit voor de mens ook de verantwoordelijkheid met zich mee in harmonie te leven met de andere dieren en te zorgen dat wij, met onze macht en ons empathisch vermogen, net zo goed zorgen voor de rest van de dierenwereld, als dat we dat trachten te doen voor onze eigen familie. De boeken van Frans de Waal zijn en blijven de moeite waard om te lezen.