Laten we het tij keren in het immigratiedebat

In het jaar 2000 gooide hoogleraar Paul Scheffer een knuppel in het hoenderhok met zijn essay Het multiculturele drama. Dit essay leidde tot verhitte debatten en de auteur trok het land in om met het volk te praten en in debat te gaan. Hij verdiepte zijn studie en dat mondde uit in het vuistdikke boek Het land van aankomst, gepubliceerd in 2007.

Het multiculturele drama in Nederland is sindsdien niet minder geworden. Het ongenoegen in de maatschappij en de uitdagingen van immigratie zijn gebleven. En het laatste decennium heeft het populisme, dat opkwam met Pim Fortuyn, aan electoraat gewonnen, tot het moment heden ten dage dat de anti-immigratiepartij van Geert Wilders met 37 zetels de grootste partij in het land is geworden. Rechts Nederland werd door de jaren heen steeds uitgesprokener en de toon van het debat werd alsmaar feller, totdat we nu met een uiterst radicale rechter vleugel in het land zitten opgescheept. Voor mij reden om de analyse van Paul Scheffer eens goed door te nemen, waar het allemaal mee begon, en er mijn bescheiden licht over te laten schijnen.

Had Scheffer gelijk?

De teneur van zijn boek is dat Scheffer de situatie in Nederland te eenzijdig problematiseert, te zwart kleurt, zodat zijn boek misschien wel (onbedoeld) kon uitgroeien tot een handboek voor het latere radicaalrechts; een voedingsbodem voor een zienswijze die door de jaren heen alsmaar extremer is geworden. Het onverhulde racisme is inmiddels uit de mottenballen en openlijk terug in de spotlight. De vreemdeling is de zondebok geworden. Scheffer wilde de vreemdeling blijven zien als vreemdeling, ondanks een steeds succesvollere integratie van de tweede en derde generatie immigranten, en zo had die vreemdeling van meet af aan al geen kans om de mozaïek van Nederland kleurrijker te maken. Om die mozaïek van Nederland als kleurrijk te ervaren. Een beschouwing van de immigratie en zijn boek dus, en een aanzet voor een mildere toon, die alle Nederlandse ingezetenen verdienen.

Is immigratie een ramp?  

Paul Scheffer geeft mij gaandeweg zijn boek het gevoel dat we in een onoverkomelijke ramp van een situatie zijn gekomen in Nederland en in Europa. Maar ik vind dat hij het multiculturele drama overdrijft, vooral als hij beweert dat met de islam integratie nauwelijks mogelijk is. Ik zal twee voorbeelden noemen die relativerend kunnen werken op zijn met dikke lijn onderstrepen van problemen met migranten. Scheffer zegt dat het verschil met migranten in Amerika en bij ons is dat wij hier een ruimhartige verzorgingsstaat hebben, die schrijnende armoede voorkomt. Diezelfde ruimhartigheid zorgt er volgens Scheffer voor dat dit met name bij migranten tot grote inactiviteit leidt. Zo zijn er veel migranten die in de bijstand zitten. Nu, ruim vijftien jaar na het verschijnen van zijn boek, kunnen wij echter rustig vaststellen dat de werkloosheid eigenlijk behoorlijk laag is in Nederland en is dat al jaren. Er zitten zo’n 397.000 mensen in de bijstand; dat is voor autochtonen 2% en voor immigranten minder dan 5%. Dus er zijn wel meer migranten in de bijstand, maar toch nog geen 5%. Oftewel, 95% van de migranten is niet afhankelijk van de bijstand en voorziet in een eigen inkomen.

Het tweede voorbeeld waar Scheffer streng op is, is het hoge misdaadcijfer onder migranten. De cijfers wijzen uit dat zo’n 6,5% van de migranten één of meerdere keren in aanraking is gekomen met justitie. En ja, ook dit percentage ligt hoger dan bij de autochtone bevolking. Maar het betekent ook ontegenzeggelijk dat 93,5% van de migranten niét in aanraking is gekomen met justitie. Veruit de meeste mensen dus. Het is discriminerend en groepsbelediging om hele gemeenschappen van slecht gedrag te beschuldigen, wat maar al te vaak gebeurt. Ik wil met deze twee voorbeelden geen problemen onder het tapijt moffelen, maar wel relativeren tot ware proporties. Laten we de problemen niet groter maken dan ze zijn. In feite dalen de misdaadcijfers in Nederland al meer dan vijftien jaar op rij.

Terrorisme in Nederland?

Met 9/11 maakte de westerse wereld kennis met moslimterrorisme. Nadien hebben wij nog vele particuliere en grotere aanslagen meegemaakt in Europa. Maar een grote terroristische aanslag is Nederland tot dusver bespaard gebleven. We hebben de gruwelijke moord op Theo van Gogh gehad, we hebben Samir A. gehad die de pas afgesneden is bij het beramen van een aanslag, we zagen Gökmen T. die in een tram in Utrecht meerdere mensen heeft neergeschoten en we zagen een paar IS-strijders die naar Syrië zijn vertrokken om dood en verderf te zaaien. Gelet op de ergste misdaad die voortdurend plaatsvindt in de wereld, vind ik deze op zich schokkende feiten in aantal niet zo groot.

Grootschaligere (moslim)terreur hebben we gezien in London, in Madrid, In Zaventem, in Brussel, in Parijs en op kerstmarkten in Duitsland. Dat was allemaal enorm schrikken. Een echte aanslag op grote schaal hebben wij in Nederland niet gehad. Gelukkig maar. Kennelijk hebben we in Nederland toch iets van een mild klimaat wat dempend werkt en waarin veel mensen gematigd zijn en het niet al te slecht met elkaar voor hebben.

Scheffer haalt in zijn boek ook de massale rellen aan van immigranten in de Franse voorstad Clichy-sous-Bois van 2005, waarbij scholen en bibliotheken vernield zijn en duizenden auto’s in brand gestoken. Dit was een buitensporige uitbarsting van geweld en het hoofd van de Franse inlichtingendiensten telde in zijn carrière van tien jaar wel 47 min of meer ernstige uitbarstingen van geweld. Ook deze massale rellen van Franse omvang kennen wij eigenlijk niet in Nederland.

Getto’s of probleemwijken?

Scheffer betoogt dat er segregatie is ontstaan wat tot gettovorming leidt. Ook hier mag ik weer opmerken dat wij wel wijken hebben die in aanmerking komen voor de kwalificatie getto, maar dat die er toch nog altijd beter bijliggen dan de getto's in Amerika, de favela’s in Brazilië en de banlieus in Frankrijk. Probleemwijken hebben we meer, maar die zijn er vooral in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. De grote steden dus. Dat zijn dan ook wereldsteden met wereldproblemen. Maar ook hier liggen dus verschillen met Nederland en de rest van de wereld. Het valt op dat Scheffer de problemen van de rest van de westerse wereld er telkens bij moet halen om vervolgens te wijzen naar de problemen met immigranten in Nederland. Daarmee blaast hij onze problemen hier ter lande op tot te grote proporties.

In een lang, uitvoerig betoog wijst Scheffer op de grote problemen die immigratie oplevert voor de ontvangende landen. Immigranten zouden de verzorgingsstaat uithollen, zouden voor steeds meer gekleurde mensen zorgen waardoor de oorspronkelijke bevolking steeds meer gemarginaliseerd wordt (een combinatie van lage geboortecijfers onder de oorspronkelijke westerlingen en hoge immigratie van niet-westerlingen), er zou gettovorming ontstaan met grote groepen kansarmen, de heersende cultuur zou onder druk komen te staan. Al die dingen zien we in bepaalde mate gebeuren, echter is het niet zo dramatisch als de auteur het doet voorkomen. We leven in een geglobaliseerde wereld waar we steeds meer grote steden hebben waar de hele wereld in samenkomt. Ook in Nederland. En dat waren we niet gewend. Maar de wereld en Nederland zijn veranderd en keren niet weer terug. Dat betekent dat wij onze opgebouwde exuberante welvaart -want rijk zijn wij- nu wat meer moeten delen met steeds meer nieuwkomers. Mijn vraag is: wat is daar erg aan?

Een goede gastheer

Kunnen we nou echt niet gewoon een beetje opschuiven en een goede gastheer zijn? De wereld verandert, dat is een constante in de geschiedenis, en ik zie niet in waarom wij dat zo desastreus zouden moeten vinden. Een belangrijke waarde waarmee ik ben opgegroeid is solidariteit met mijn medemens. Wereldwijd is er na de eeuwen van kolonialisme een groot gebrek gebleken aan internationale solidariteit, dat is uitgemond in een rijk noorden en een arm zuiden. Nu worden wij geconfronteerd met een voortdurende immigratiestroom naar onze landen die ertoe noopt dat wij een stukje van onze rijkgevulde taart delen met nieuw gekomen mensen, mensen die simpelweg ook alleen maar uit zijn op een vredig bestaan en een prettig plekje onder de zon.

En die nieuwe Nederlanders moeten wij aansporen en helpen in te burgeren en te integreren in Nederland. Dat gaat ons lukken. De integratie van nieuwkomers is sinds het doemdenken van Scheffer aanzienlijk vooruit gegaan. Bijvoorbeeld onder de nieuwe generaties Marokkanen en Turken die hier geboren zijn zien we dat in principe iedereen Nederlands spreekt en met verkiezingen naar de stembus gaat. Er is voorzichtig een middenklasse aan het ontstaan en er zijn inmiddels vele voorbeelden van personen die het hebben geschopt tot burgemeester, wethouder, advocaat, journalist, schrijver, kunstenaar, zorgprofessional en ga zo maar door. Zorgen zijn er bij een deel van de autochtone bevolking, die in oude wijken wonen met veel immigranten, omdat ze zich gaandeweg vreemden zijn gaan voelen in hun eigen wijk. In sommige wijken in Nederland is de autochtone bevolking tot een minderheid teruggedrongen. Daarom is gentrificatie van die wijken ook belangrijk, waarbij een spreiding van culturen en spreiding van sociaaleconomische klassen plaatsvindt, en zodoende gettovorming wordt tegengegaan. Zoals dat in mijn eigen wijk het Soesterkwartier in Amersfoort prima gaat. De meerderheid van de wijk is autochtoon, maar mijn tandarts is Iraniër, mijn hulpverlener is Turkse, mijn kappers zijn Koerdische Irakezen, mijn pakketbezorger is Iraniër en mijn favoriete roti bezorger is Hindoestaan. Met al die mensen heb ik prima contacten en mijn wijk is er simpelweg gekleurder van geworden.

Een handreiking

Als ik een oplossing voor de spanningen in de samenleving zou mogen geven, dan ligt dat in de lijn van de noodzaak inspanningen te leveren voor een nieuwe formulering van Nederlands burgerschap. Wat is goed Nederlanderschap waar iedereen naar kan streven? Kunnen we daar woorden aan geven? Wat populistische partijen doen is wijzen op de onoverbrugbare verschillen, dat simpelweg leidt tot een ‘botsing der beschavingen’. Zelf zie ik liever een nieuw geformuleerd begrip van burgerschap verschijnen, die ongeveer het midden houdt tussen de nationale ziel en de vreemde cultuur. Waarden als vrijheid, verantwoordelijkheid voor elkaar en respect voor verschillen zouden daarin een plaats kunnen krijgen. Interculturele burgerberaden voor meer onderling begrip zouden we kunnen invoeren. Een vorm van burgerschap die inclusief is voor iedereen, met behoud van onderdelen van eigenheid. Waarbij ik aanteken dat ik niet doel op de formulering van een nationale identiteit. Want die leidt meteen al naar het buitensluiten van groepen. Waar het om gaat en zal gaan in Nederland, is of wij met zijn allen een nieuw ‘wij’ kunnen vinden. De huidige tendens ter radicaal rechtse zijde is echter dat de immigratie wordt aangegrepen voor een einde daarvan. En dat kan mijns inziens nooit leiden tot iets goeds.

De tekortschieting van de meetmethode van Scheffer

Paul Scheffer blijft in zijn boek maar herhalen dat veel Marokkaanse en Turkse mannen van boven de veertig in de ziektewet zitten of zich arbeidsongeschikt hebben laten verklaren. Die mannen werken niet en dat is slecht want daarmee kosten ze maatschappij geld in plaats van dat ze van nut zijn voor de economie. Dat principe, dat een bijdrage leveren aan de economie iets goeds is en in een uitkering zitten iets slechts is, de mens reducerend tot economisch nut, daar moeten we nu eindelijk eens van af. Het is het grootste dogma dat er is bij de elite en de overheid en zelfs bij veel burgers. Je hoeft niet eens goed te leven, je geweten is schoon, zolang je maar werkt. Als je niet werkt, ben je een profiteur. Zo is het toch? Ik zou Paul Scheffer erop willen wijzen dat er honderdduizenden banen zijn, bemand door werkende mensen en weliswaar economisch van nut, maar echter alleen schade en afbreuk doen aan de maatschappij, het milieu verzieken en de desastreuse klimaatverandering tot stand brengen. Dat kunnen wij gerust bullshitjobs noemen. Want zeg nou zelf, wat dragen al die duizenden mensen bij aan de maatschappij met hun duurbetaalde banen op de Zuidas? Wat doen stewards en stewardessen voor de maatschappij, behalve onze vakantieverslavingen in stand houden en mede het versnellen van de klimaatverandering mogelijk helpen maken? Wat helpen al die lagen managers in de zorgsector? Wat dragen ‘investment bankers’ bij aan een betere wereld? Wat hebben we aan influencers die commerciële producten op internet aanprijzen? En zo kan ik nog wel even doorgaan.

Het helpt dus niet met de vinger te wijzen naar immigranten die vaker werkloos zouden zijn, want volgens mij kan je beter werkloos zijn en een beroep doen op de overheid als je in tal van andere opzichten wel een bijdrage levert aan de maatschappij, zoals via mantelzorg of vrijwilligerswerk, en ook is het beter dan werk waarmee je een ronduit negatieve bijdrage levert aan maatschappij, milieu of klimaat.

Overbevolking, geen omvolking

Er zijn kortgezegd inderdaad grote uitdagingen die immigratie met zich meebrengt. Voor Nederland is de kans op overbevolking een risico. Realistisch gezien dienen we daarom een doordachte en geleide immigratiepolitiek te voeren. Nederland heeft een maximale capaciteit aan inwoners die het dragen kan. We hebben nu al overvolle wegen, een overvol spoorwegennetwerk, een groot woningtekort en overvolle steden. Voor een klein land als Nederland zijn we met achttien miljoen inwoners wel redelijk aan onze taks gekomen. Maar door het lagere geboortecijfer van autochtonen en de noodzaak arbeidsmigranten hierheen te laten komen voor de vergrijzing en de economie, zal Nederland gestaag meer gekleurd raken, zonder dat we meteen hoeven te vrezen voor zoiets als omvolking, wat niets meer is dan een beladen nazi complottheorie. Ik blijf het nieuwe Nederland het liefst zien als een verrijking van omstandigheden -met al haar uitdagingen-, in plaats van de teloorgang of langzame ondergang van ons Avondland en onze cultuur. We hebben alleen een gekleurder palet gekregen.

Scheffer schrijft in 2007: "Mocht de beweging van mensen inderdaad niet beheersbaar blijken te zijn, dan is het geen gewaagde voorspelling dat de wereldwanorde binnen onze grenzen voor een hevige polarisering zal zorgen in de samenleving. Daarmee zou de democratie duurzaam onder druk komen te staan." Dat hebben we nu dus ook in bepaalde mate zien gebeuren, maar ik hoop dat we dat tij weer kunnen keren met zijn allen. Vreemdelingenhaat kunnen we missen als kiespijn.

Scheffer schrijft: "Het is niet zo dat er een simpele samenhang is tussen de aantallen migranten en de omvang van het populistische electoraat, maar wel blijkt dat cultureel protectionisme bij zulke kiezers zelfs zwaarder weegt dan de vrees voor sociale daling." Ik breng graag in herinnering enkele belangrijke Nederlandse waarden die de filosoof Baruch Spinoza aan Nederland heeft meegegeven: tolerantie en respect voor diversiteit. Hij pleitte voor tolerantie en respect voor verschillende religieuze en culturele overtuigingen. Zelf was Spinoza ook een immigrant, een Portugese Jood, die, dat moge duidelijk zijn, een geweldige bijdrage heeft geleverd aan de Nederlandse cultuur. Spinoza is nog steeds een voorbeeld voor velen en laten wij zijn oproep van tolerantie en respect voor diversiteit daarom serieus nemen. Laten wij die waarden hoog houden. Dat is wat anders dan de haat en uitsluiting die door Wilders verkondigd wordt jegens een deel van de bevolking en waarvoor, zo stel ik vast, Paul Scheffer in 2000 en 2007 in intellectuele zin alvast een duwtje in die richting heeft gegeven.

Graag geef ik de lezer tot slot nog een gedachte mee ter overdenking. Als Nederlanders, met onze vele psychische problemen, onze hoge eenzaamheidscijfers, onze hoge burnoutcijfers, het vaak ontbreken van emotionele steunpilaren binnen de eigen sociale kring, onze gebroken gezinnen, onze zakelijkheid, onze geslotenheid, onze nadruk op economisch nut (succes is een keuze, falen eigen schuld)…. zou het niet zo kunnen zijn dat wij misschien wat kunnen leren van onze nieuwe medelanders, van de vele andere culturen die nu in ons land wonen, en die nu dicht bij huis als het ware een voorbeeld kunnen zijn, bijvoorbeeld op het gebied van hechtere sociale- en familiebanden, waarin veel leed niet alleen gedragen hoeft te worden? Misschien kunnen wij het gesprek (her)openen en leren wij nog wat.